Hazarlar
Bugünkü Rusya Federasyonu'nun Avrupa topraklarının güneydoğu kesiminde, 6. yüzyılda büyük bir devlet kuran, Türk ve İran kökenli kabilelerin oluşturduğu federasyon. Avrupa'da kurulan ilk Türk devletleri için de en güçlü ve uzun ömürlü olanı Hazar Devleti'dir. Karadeniz'in kuzeyine kadar egemenliğini genişleten Batı Göktürk Devleti'nin bir devamı olarak ortaya çıkmıştır. Göktürkler, 7. yüzyılın başında, Hazar Denizi ile Karadeniz arasında dağınık bir yaşayan, Sabar, Ogur ve Onogur gibi Türk kavimlerinin kuvvetli bir birlik biçiminde örgütlenmesini sağladılar. Bu birliğe Hazar adını kulandılar. Hazarlar için Bizans ve Çin kaynaklarında Türk ya da Türk-Hazar adı da kullanılmıştır. Hazar Devleti'nin kurucuları, Göktürk hükümdar ailesinin üyesi olduğu Aşına soyundandır. Hükümdarlarına da Göktürklerde olduğu gibi, kağan denir.
Hazarlar, Göktürk Devleti'nin yıkılışıyla tamamen bağımsız bir devlet hâline gelmişlerdir (630). Hazarlar, Bizans, İran, Arap devletleriyle yoğun ilişkiler kurmuşlar, çeşitli Slav kavimlerini ve İtil Bulgar Devleti'ni egemenlikleri altına almışlardı. Bizans-Sasani savaşlarında, Bizans'la ittifak yapmışlar ve Bizans'ın üstün gelmesinde önemli rol oynamışlardır (628). Güney Azerbaycan yönündeki Arap ilerleyişini durdurarak, Bizans'ı Doğu Avrupa yoluyla güvenceye aldılar. Ancak Arap orduları, 8. yüzyıldan itibaren Hazarlara üstünlük sağlamışlardır. Bu tarihten sonra Hazarlar arasında İslâmiyet yayılmaya başlamıştır.
Hazarların yaşadıkları bölge canlı bir ticaret merkezi konumundaydı. Hükümdarlık ailesi yanında bir halk da Yahudiliği seçmişti. Bugün Karaim adıyla bilinen Türk kökenli Yahudiler, Hazarların soyundandır. Dokuzuncu yüzyılın ortalarında, Peçeneklerin İtil-Harezm ticaret yolunu ele geçirmeleri üzerine, Hazarlar, başlıca gelir kaynakları olan ticaretin aksaması nedeniyle zayıfladılar. Daha sonra Peçenek ve kendilerine bağlı Slav (Rus) prensliklerinin saldırılarıyla 10. yüzyılın ikinci yarısından sonra hızla çöktüler.
Hazarların devlet yapısı ve askerlik alanında Slav (Rus) kavimleri üzerinde büyük etkileri olmuştur. Bugünkü Hazar Denizi, adını Hazar Türkleri'nden almıştır.
